Từ cuối năm 1944, Hồng quân Liên Xô phản công tiêu diệt phát xít Đức, Ý, giải phóng các nước Đông Âu, làm cho quân Nhật ở Đông Dương hoang mang dao động. Trước tình hình đó, lãnh tụ Hồ Chí Minh nhận định: “… Đã đến lúc một cuộc đấu tranh phải từ hình thức chính trị tiến lên hình thức quân sự, nhưng lúc này chính trị vẫn trọng hơn quân sự, cần phải tiến hành hình thức đấu tranh thích hợp thì mới có thể đưa cách mạng tới thành công”. Đêm 9-3-1945, khi Nhật đảo chính Pháp, Hội nghị Ban Thường vụ Trung ương mở rộng được triệu tập tại Đình Bảng (Từ Sơn, Bắc Ninh) do đồng chí Trường Chinh chủ trì. Ban Thường vụ Trung ương Đảng nhận định về thời cơ có thể nổ ra khởi nghĩa. Ngày 16-4-1945, Tổng bộ Việt Minh ra Chỉ thị về việc tổ chức Ủy ban dân tộc giải phóng các cấp và trong phạm vi cả nước thì thành lập Ủy ban dân tộc giải phóng Việt Nam tức chính quyền cách mạng lâm thời của nước Việt Nam mới.
Ngày 13-8-1945 khi vừa được tin quân Nhật hoàn toàn tan rã và xin đầu hàng Liên Xô và các nước Đồng minh, Hội nghị toàn quốc của Đảng khai mạc ở Tân Trào (Tuyên Quang) đã nhận định thời cơ cho ta giành độc lập đã tới, Đảng phải kịp thời phát động, lãnh đạo toàn dân khởi nghĩa giành chính quyền từ tay phát xít Nhật và bọn bù nhìn tay sai của chúng trước khi quân Đồng minh Anh, Mỹ vào Việt Nam. Ngay đêm 13-8-1945, Ủy ban khởi nghĩa toàn quốc được thành lập do đồng chí Trường Chinh - Tổng Bí thư phụ trách. Ủy ban đã ra Quân lệnh số 1 hạ lệnh tổng khởi nghĩa. Chủ tịch Hồ Chí Minh thay mặt Ủy ban dân tộc giải phóng Việt Nam đã gửi thư tới đồng bào cả nước kêu gọi nổi dậy Tổng khởi nghĩa giành chính quyền. Đến đây, trong một thời gian dài chuẩn bị lực lượng từ năm 1930, Đảng sẵn sàng lãnh đạo quần chúng nhân dân chớp thời cơ nổi dậy tổng khởi nghĩa giành chính quyền, đây là nhân tố vô cùng quan trọng để cuộc tổng khởi nghĩa giành thắng lợi.
Ở Bắc Ninh, được sự chỉ đạo trực tiếp, cụ thể và kịp thời của Trung ương Đảng và Xứ ủy Bắc Kỳ, đầu những năm 1940 phong trào cách mạng trong tỉnh được đẩy lên bước phát triển mới cả chiều rộng và chiều sâu. Ban cán sự Đảng tỉnh chủ trương tích cực củng cố, phát triển cơ sở đảng và cơ sở cách mạng, tuyên truyền rộng rãi chủ trương đánh Pháp đuổi Nhật của Mặt trận Việt Minh, tổ chức và lãnh đạo quần chúng đấu tranh giành những quyền lợi kinh tế trước mắt, kết hợp với đấu tranh chính trị, tích cực xây dựng lực lượng tự vệ, chuẩn bị lực lượng khi thời cơ đến có thể nhanh chóng vùng dậy giành chính quyền về tay nhân dân. Sau ngày 9-3-1945 Nhật đảo chính Pháp, một cao trào kháng Nhật cứu nước sục sôi vùng lên mạnh mẽ trong toàn tỉnh. Nhiều cuộc tuần hành thị uy, mít tinh, biều tình, đấu tranh của hàng nghìn quần chúng và tự vệ đòi giảm tô, chống nộp thuế, nộp thóc, phá kho thóc của Nhật nổ ra ở tất cả các huyện.
Ngày 11-3-1945, Ban cán sự Đảng tỉnh Bắc Ninh, tổ chức cuộc tuần hành có hàng trăm quần chúng tiến về đình làng Dương Húc (Tiên Du). Tại đây, Ban cán sự Đảng tỉnh đã kêu gọi toàn dân chuẩn bị đội ngũ, vũ khí sẵn sàng, tiến lên khởi nghĩa giành chính quyền. Ngày 15-3-1945, tự vệ và quần chúng làng Liễu Khê (Thuận Thành) tiến hành phá kho thóc của Nhật tại chùa Dâu, lá cờ đỏ sao vàng phấp phới tung bay tạo nên khí thế cách mạng sôi sục trong tỉnh và các tỉnh xung quanh. Ngày 29-6-1945, nhân dân thôn Trần Xá (Yên Phong) nổi trống, chiêng, tù và, dùng dao, kiếm, gậy gộc đánh đuổi bọn lính bảo an khi chúng về làng thu thuế. Ngày 30-7-1945 tự vệ và mấy nghìn quần chúng các làng ở Tiên Du vàTừ Sơn kéo đến ngăn cản bọn lính Nhật và lính bảo an áp tải thóc ra Yên Viên. Đây là cuộc đấu tranh có số người tham gia đông nhất trong những ngày chuẩn bị khởi nghĩa. Ngày 5-8-1945, tự vệ Tam Á, Mão Điền (Thuận Thành) đột nhập huyện lỵ Gia Bình, thu toàn bộ vũ khí của binh lính. Ngày 17-8-1945 lực lượng tự vệ cùng với quần chúng làng Bựu Trung, Bựu Thượng tiến vào huyện đường Tiên Du, tri huyện, nha lại, lính tráng xin hàng và giao nộp vũ khí, ấn tín, sổ sách cho quân khởi nghĩa. Sáng 18-8-1945, lực lượng tự vệ và quần chúng các làng Phù Lưu, Cẩm Giàng, Tam Lư… tiến vào phủ lỵ Từ Sơn tước vũ khí của bọn lính bảo an. Cũng trong ngày 18-8-1945 lệnh khởi nghĩa giành chính quyền tỉnh được ban hành. Ngày 20-8-1945 gần 3 nghìn quần chúng và tự vệ tiến về huyện lỵ Gia Bình dự mít tinh. Đại diện Việt Minh huyện tuyên bố xoá bỏ chính quyền tay sai của phát xít Nhật. Tự vệ và lực lượng quần chúng đã nổi dậy giành chính quyền tại các huyện Yên Phong, Lang Tài (19-8-1945), Thuận Thành, Văn Giang (21-8-1945), Quế Dương (22-8-1945). Sáng ngày 20-8-1945 từ đình Long Khám, 400 tự vệ tiến về tỉnh lỵ Bắc Ninh, từ Đáp Cầu, Thị Cầu và các làng xã xung quanh tỉnh lỵ, tự vệ cùng quần chúng xuống đường hoà vào dòng người từ các tuyến đường tiến vào huyện lỵ Võ Giàng, trại bảo an binh, thành Bắc Ninh. Chiều 20-8-1945, đại diện quân Nhật đóng trong thành Bắc Ninh xin gặp quân khởi nghĩa để giao thành cho ta. Đến đêm 20-8-1945, Uỷ ban Nhân dân Cách mạng lâm thời được thành lập, bằng bạo lực quần chúng, cuộc khởi nghĩa giành chính quyền ở tỉnh lỵ Bắc Ninh đã thắng lợi rực rỡ…
Thời gian không ngừng trôi nhưng khí thế sục sôi cách mạng trong tổng khởi nghĩa giành chính quyền mùa thu Tháng Tám năm 1945 mãi mãi là mốc son chói lọi, là động lực tinh thần vô cùng quý báu để mỗi người dân đất Việt hôm nay phát huy lòng yêu nước và ý chí quật cường cho công cuộc dựng xây, phát triển và bảo vệ Tổ quốc trong tình hình mới.